Cumhuriyet müellifi Bilsay Kuruç, “Bretton Woods’u terk edip günümüze gelen kapitalizm (1)” başlıklı köşe yazısında, Temmuz 1944’te ABD’nin New Hampshire toplanan Birleşmiş Milletler para ve finans konferansında imzalanan “Uluslararası Para Anlaşması”nın bir öteki ismi olan Bretton Woods’u ve değişen kapitalizmi ele aldı. Kelam konusu evrak için “Amerika’nın dünyayı kapitalizmle yönetmek üzere hazırlanmış birinci strateji belgesiydi” sözlerini kullanan Kuruç, köşesinde şu kelamlara yer verdi;
“BW’ye toplum istikametinden bakınca, bu ‘refah devletli’ bir kapitalist sermaye birikimi ve bölüşüm modeli olmuştu. Sermayeye kesintili kaynak transferidir. ‘Amerikan Yüzyılı’nın bu birinci kurgusu 1970’te tükendi. Amerika ‘tamam’ dedi. Kapitalizme yeniden Amerika’nın teminatı altında yeni senaryo lazımdı. Yeni kurgu 1970’lerin sonlarında başladı. Bu ikinci kurgu ‘refah’ın silindiği bir kapitalizmde birikim ve bölüşüm modeli olacaktı. Sermayeye kesintisiz kaynak transferi. Yani, kapitalizm için ‘sakıncasız’ birikim ve bölüşüm. Ana kural: maksimalist ve ödünsüz.
THATCHER NOKTASI
Hatırlayalım, BW tükendikten kısa mühlet sonra, İngiltere’de Madam Thatcher ‘sahne aldı’, şunu dedi:
‘Toplum diye bir şey yoktur!’ Bu kelam kapitalizm için ‘kalk borusu’ idi. Kapitalizm için kâr bir ‘azami’dir, fiyat ise bir ‘asgari’dir ve bundan ibarettir, demekti. BW’den sonraki kurguyu kavramak için Madam’ın koyduğu noktayı unutmayalım.
‘Refah’ın silindiği model, son kırk yılda yaşayarak gördük ki ‘maksimalist’tir. Sermaye en geniş ölçeğe erişmek üzere dünyayı fethe çıkar. Dünyada her şeyin sermaye mülkiyetine geçtiği, ‘sermaye varlığı’na dönüştüğü bir senaryo lazımdır. Her şey, yani tüm kaynaklar, mevcut varlıklar ve toplumlara ilişkin haklar. Kısaca, ‘mutlak kapitalizm’ için birikim ve bölüşüm.
Model ‘ödünsüz’dür. Sermayenin emekçi sınıfı (tüm çalışanlar) ile istek göstererek iktisatta paylaşacağı bir şey yoktur, demektir. 1970 öncesine dönülemez. Bugüne gelişi kavrayabilmek için sermayenin maksimalist ve ödünsüz olacağını akılda tutmak lazım. Daha sonra konuşacağımız iktisat ve finans gerecini yerine yerleştirebilmek için.
DERİN DONDURUCU
Bir noktayı unutmayalım: Kapitalizm 1980’den sonra ‘toplum için siyaset’i buzdolabına kaldırdı. Gücü buna yetti. Evvel toplumsal demokratlar derin dondurucuya yerleştiler. Personel sendikaları ağır zafiyet hastalığına yakalandıktan sonra, kapitalizmin emekçi sınıfını siyasetten diskalifiye etmesi kolaylaştı. Siyaset artık kapitalizmin kendi için yeni ve kapsamlı bir senaryo kurgulamasına mani olmaktan çıktı. Kısaca, sermayenin antrenman alanı oldu.
Yeni senaryo 1980’lerden sonra emekçi sınıfının ve giderek refah devleti devrinde ‘refah’ı tatmış ‘orta sınıf’ın iktisattaki hissesini elbette eritecekti. Senaryonun yeni alet edevatı buna uygun kurgulandı, yaratıldı, işletildi. Son kırk yıl eksiksiz bir ‘toplum diye bir şey yoktur!’ vakti oldu. İktisatçı gözlüklerini taktığı vakit bunu gözden kaçıramaz. Kaçırırsa, tahlili havada kalır.
DEVLET VAR MI, YOK MU?
Biraz geriye gidelim ki kapitalizmdeki kurguları ve işleyişi yerine oturtma bahtımız olsun. Günümüz için belirsizlik kalmasın. Tek kanaldan değil, birbiriyle uyumlu/uyumsuz lakin çoğaltılabilen kanallardan işleyen sistemi tanıyabilelim.
Önce Amerika. (Trump da bu türlü demiyor mu?) 1920’ler, biliyoruz, orada büyük sermayenin ve onun maceracı, atılgan kuvveti olan finans sermayesinin coşkusunu sonunda hayal kırıklığına çeviren ‘Büyük Kriz’le tükendi. O sermaye o güne kadar Amerika’nın dünya bağlantılarında, müzakerelerinde başrole oturmuştu. Bu tarihi ‘tek tabanca’ rolü 1930 ile bitti. Başrolü devlet aldı. İktisatta devlet hazine demekti.
1930’larda, artık yavaş yavaş dünya ‘ağa’lığını düşünmeye başlayan Amerika’da, Hazine (Treasury) stratejinin sahibi oldu. İngiltere’nin ‘ağa’lığının nasıl sona ereceği üzerinde düşüne düşüne, hazine stratejiyi oluşturdu. Amerika’nın dünyaya yine bakışını şekillendirdi. Ve bunu 1940’larda BW potasına döktü. IMF’yi ve Dünya Bankası’nı yarattı. Öteki ülkelerin tümü için hudutlu bir hareket alanı çizdi. BW’nin mimarı White ve onu izlemeye mecbur kalan Keynes’e nazaran bu kapitalizmin sahibi ve işletmecisi, komuta makamında Amerika’nınki olmak üzere, ‘Hazine’lerdi. Yani, kapitalizmin iktisattaki ‘devlet’i. White ve Keynes ‘Dünyanın yeni ‘ayar’ tertibinde bu ‘para’ (kredi) işi bankerlere bırakılamayacak önemli iştir!’ diyorlardı. Berraktır. 1950’lerle başlayarak para (likidite) işleri (politikası) devlete nazaran yönlendirildi, yönetildi. Kamu maliyesi (‘fiscal policy’) uzmanları, iktisatçıları yetişti. Bunlar elbette stratejinin öncelikle Amerikan Dışişleri’ne (State Department) ilişkin ana vazife olan ‘Pax Americana’yı (Amerika’ya ayarlı dünya düzenini) gözden ırak tutmuyorlardı.
MAKAS DEĞİŞİKLİĞİ
Yeni senaryonun birinci tabanı 1970’lerin sonlarında döşenmeye başladı. Üst üste desteklerle 1990’larda beden buldu, pratik etaba geçti. 2000’lerle dünyayı şekillendirdi. Pratik basamak, vurguladık, her şeyin ‘sermaye varlığı’na dönüştürülmesidir. Bunun süreçleridir. Dünyada ve kapitalizmin kendi için yarattığı ‘zayıf halka’ (’emerging market’) kapitalizmlerindeki son yirmi yıldır.
İktisatçıya dönük konuşursak, son otuz yılın senaryosu ‘Varlık Enflasyonu’ üzerine inşa edilmiştir. Her şeyin ‘sermaye varlığı’na dönüşebilmesi için ‘varlık fiyatları’nın (‘varlıkların piyasa değerleri’nin) daima artması ve artma beklentisi yaratması kuraldır. O tarihlerde Amerikan Merkez Bankası’nın (FED) başkanı olan, ünlü Alan Greenspan 1990’ların ortalarında ‘Dow 35 bini vuracak!’ demişti. Dow, yani ABD sermaye piyasasının en kapsamlı indeksi o tarihlerde 1000’lerde idi. ‘Abi, senin borsa ile ne ilgin var? Kendi işine, para siyasetine baksana!’ Bu türlü düşünebilirsiniz fakat üstat kapitalizmin yepisyeni stratejisini, onun bel kemiği olan ‘varlık enflasyonu’nun merkezi yükünü dillendiriyor! ‘Varlık enflasyonu’nu kredileyelim, demiş oluyor. Ve bu yeni gerçeğe, yani ‘makas değişikliği’ne nazaran kapitalizmin merkezinde görmemiz gereken kurumsal iş kısmı değişikliğine dikkat çekiyor. Buna sonra gelelim.
Senaryonun ortaya koyduğu yeni, büyük iş ‘varlıklar’ı yönetmektir. Bilançomuzun bir tarafında ‘varlıklar’, öbür tarafında ‘yükümlülükler’ olduğuna nazaran, kapitalizmin yeni senaryosu yeni bir ‘sanat’ yaratmıştır: Her şeyin ‘varlıklar’a dönüştürülmesi ve nemalandırılması. Kim yapacak? Kapitalizmin bu senaryoda bitmeyecek ‘sürekli hareket’ini (‘perpetuum mobile’sini) yönetecek olanlar. Kısaca, ‘varlık şirketleri’. Bu ‘sanat’a da ‘yükümlülük yönetimi’ denilecektir. Zira hazır tasarruflar her şeyin ‘sermaye varlığı’na dönüştürülmesi için kapitalizmin dişinin kovuğuna bile girmez, yetmez. ‘Varlığa’ dönüştürebilme işi lakin ‘vaatler’e dayalı olarak, yani elde kaynak yokken ‘yükümlülük’ üstlenerek, ‘yükümlülük’leri kurumlaştırarak yapılabilir! Son otuz yılda kapitalizmin en geniş, genişleyen işi, damarı ‘yükümlülük yönetimi’ oldu. Amerika’dan başlayarak şirket ve devlet çapında. Bu damar gittikçe genişleyerek kapitalizmin ‘aort’u oldu ve 2008’de patladı. Üzerinde düşünenler diyecektir ki genişlemeye devam ediyor ve tekrar patlayabilir!
FAİZ YÜKÜMLÜĞÜ KARTOPU ÜZERE ARTIYOR
Unutmayalım, ‘varlık enflasyonu’ olmazsa ‘yükümlülük yönetimi’ yapılamaz. ‘Yükümlülük yönetimi’ kapitalizmin yeni senaryosunda bel kemiği oluyor. Sermaye mülkiyetini büyütmek için var olan piyasalar bu ‘yönetim’ ile işler. ‘Yükümlülük yönetimi’ daima olarak kendine kredi yaratır, yeni ‘faizler’ yaratma hüneriyle can bulur ve devam eder ve artar. Son otuz yılda bu türlü oldu ve dünya çapında ‘faiz yükümlülüğü’ kartopu üzere arttı ve artıyor. Kapitalizmin balonu buradan üflenerek şişiyor. Faiz bu senaryo ile iktisatların temel fiyatı oluyor. ‘Varlık enflasyonu’ da mal ve hizmet enflasyonunun sütannesi!”